Zastrzeżenie kary umownej określonej jako procent wynagrodzenia

Sąd Najwyższy uchwałą z dnia 9 grudnia 2021 roku o sygn. akt: III CZP 16/21 (dalej: ,,Uchwała”) wskazał, że „dopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej”.

Sprawa dotyczyła sporu pomiędzy generalnym wykonawcą a podwykonawcą. W umowie strony zamieściły karę umowną za zwłokę w wykonaniu przedmiotu umowy w wysokości 2% „wynagrodzenia brutto wartości umowy” za każdy dzień zwłoki.

Kwestią problematyczną pozostawała możliwość zastrzeżenia kary umownej w postaciokreślonego procentu wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, bez określenia końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna), wobec czego dyskusyjna pozostawała m.in. wykładnia zwrotu „określonej sumy” oraz możliwość wykreowania zobowiązania wiecznego, niekończącego się.

Powyższe zagadnienie ma o tyle znaczenie, że dotychczas budziło wątpliwości tak w doktrynie, jak i w orzecznictwie. W dotychczasowym bycie prawnym współistniały dwie linie orzecznicze odnoszące się do omawianego zagadnienia.

Zgodnie z dominującym poglądem określenie sumy stanowiącej karę umowną nie musi polegać na wskazaniu konkretnej kwoty, wystarczające jest oznaczenie podstaw do jej obliczenia przez strony i sąd rozpoznający sprawę.

W opozycji do powyższej linii orzeczniczej ukształtowało się stanowisko, zgodnie z którym kara umowna za zwłokę nieograniczona terminem końcowym naliczania lub maksymalną wysokością jest niedopuszczalna, gdyż stanowiłaby zobowiązanie wieczyste a nadto nie spełnia istoty kary umownej wynikającej z art. 483 §1 k.c.

W sprawie, w której Sąd Najwyższy wydał omawiane orzeczenie, Sąd Rejonowy oddalił powództwo w pierwszej instancji wskazując, że postanowienie zastrzegające karę umowną jest bezwzględnie nieważne, gdyż – zdaniem sądu – niemożliwe jest zastrzeżenie kary umownej bez określenia terminu końcowego jej naliczania ani kwoty maksymalnej.

Tymczasem, Uchwała opowiada się za dopuszczalnością takiego postanowienia umownego objawiającego się w zastrzeżeniu kary umownej za zwłokę w wykonaniu zobowiązania w postaci określonego procentu ustalonego wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki, nawet jeżeli nie określono końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej.

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że określenie wysokości kary poprzez wskazanie podstaw do jej wyliczenia czy brak ustalenia z góry jej maksymalnej wysokości nie sprzeciwiają się uznaniu, że kara stanowi określoną sumę pieniężną w rozumieniu art. 483 § 1 k.c. Ponadto tak wyrażona kara umowna nie narusza również przepisów o zobowiązaniach ciągłych, gdyż nie można przyjąć, że mamy do czynienia z zobowiązaniem bezterminowym w rozumieniu art. 365¹ k.c. Dłużnik może bowiem zakończyć stan opóźnienia spełniając świadczenie główne lub, jeśli tego nie zrobi, roszczenie o spełnienie świadczenia głównego może ulec  również przedawnieniu, a zatem zobowiązania takiego nie można uznać jako bezterminowe.

Z kolei, jeśli kara umowna jest nadmiernie wygórowana, właściwym instrumentem łagodzenia skutków zastrzeżenia kary umownej w takiej formie i zapewnienia równowagi interesów stron jest instytucja miarkowania kary, nie zaś wykluczenie możliwości zastrzegania jej niektórych formach, takich jak w omawianej sprawie.

Wydaną Uchwałę uznać należy za niezwykle przydatną dla praktyki obrotu gospodarczego, gdyż kary umowne w brzmieniu określającym jedynie procent ustalonego wynagrodzenia za każdy dzień zwłoki są powszechnie stosowane. Niepewność spowodowana rozbieżnościami w orzecznictwie nagminne powodowała przedłużanie postępowań, których podstawą była rzeczona kara umowna (strona nie miała pewności, za którą koncepcją opowie się badający jej sprawę Sąd, dlatego trafiały one do drugiej instancji, a nawet do Sądu Najwyższego).

Uchwała powinna poskutkować zwiększeniem pewności stron co do możliwości zastrzegania kar umownych bez wskazania konkretnej kwoty oraz zmniejszeniem ryzyka uznania takiej kary umownej za bezskuteczną w stosunku do umowy.

Niezależnie jednak od Uchwały - konstruując postanowienie umowne określające karę umowną należy zadbać oto, aby była ona sformułowana jasnym, precyzyjnym oraz zrozumiałym językiem, umożliwiającym jej matematyczne wyliczenie. Należy również zwrócić uwagę na przepisy szczególne, które mogą modyfikować kodeksowe regulacje, takie jak przykładowo art. 436 pkt 3 Ustawy z dnia 11 września 2019 r. - Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz. U. z 2021 r. poz. 1129 z późn. zm.) wymagający w umowach dotyczących zamówień publicznych określenia łącznej maksymalnej wysokości kar umownych, których mogą dochodzić strony. Niemniej, odpowiednio sformułowane postanowienie dotyczące kary umownej zapewni efektywne jej egzekwowanie.