Skutki braku zgody współwłaścicieli na określony sposób zniesienia współwłasności

Zgodnie z art. 211-212 k.c. dopuszczalne są trzy sposoby zniesienia współwłasności rzeczy:

(i) podział fizyczny rzeczy (podział w naturze);

(ii) podział poprzez przyznanie rzeczy na wyłączną własność jednego ze współwłaścicieli, z obowiązkiem spłaty pozostałych;

(iii) podział cywilny rzeczy (sprzedaż rzeczy w drodze licytacji komorniczej).

Na podstawie art. 622 § 1 k.p.c., w toku postępowania o zniesienie współwłasności sąd powinien nakłaniać współwłaścicieli do zgodnego przeprowadzenia podziału, wskazując im sposoby mogące do tego doprowadzić. Sytuacja komplikuje się jednak, gdy jeden współwłaściciel (lub kilku) nie wyraża zgody na określony sposób podziału.

‍Brak zgody na podział fizyczny rzeczy

Podział fizyczny jest uznawany za podstawowy sposób zniesienia współwłasności. Wskazuje na to jasno treść art. 623 k.p.c., który stanowi, że w przypadku, gdy brak jest możliwości zgodnego podziału rzeczy, a zachodzą warunki do podziału w naturze, sąd dokonuje tego podziału na części odpowiadające wartością udziałom współwłaścicieli, z uwzględnieniem wszelkich okoliczności zgodnie z interesem społeczno-gospodarczym.

Jeżeli zniesienie współwłasności następuje więc z mocy orzeczenia sądu, sąd powinien przede wszystkim brać pod uwagę ten sposób wyjścia ze wspólności, co jednak nie oznacza, że sąd może narzucać współwłaścicielom fizyczny podział rzeczy, gdy współwłaściciele żądają przyznania rzeczy wspólnej jednemu z nich w zamian za spłaty albo sprzedania stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego[1]. W orzecznictwie podnosi się wręcz, że sąd nie powinien zarządzać podziału fizycznego rzeczy, nawet jeżeli byłby on możliwy, jeżeli takim sposobem wyjścia ze współwłasności nie są zainteresowani sami współwłaściciele[2].

Występujące w art. 212 § 2 k.c. określenie „rzecz, która nie daje się podzielić” odnosi się więc nie tylko do takiej rzeczy, która fizycznie (w naturze) nie daje się podzielić, ale także do rzeczy, odnośnie której, ze względu m.in. na rodzaj wniosków o zniesienie współwłasności, podział tej rzeczy i przydzielenie jej części na własność poszczególnym współwłaścicielom jest niemożliwe[3].

Oznacza to, że w przypadku, gdy żadna ze stron postępowania o zniesienie współwłasności nie godzi się na podział fizyczny rzeczy, sąd winien rozważyć zastosowanie pozostałych sposobów działu.

‍Brak zgody na przyznanie rzeczy na wyłączną własność

W orzecznictwie przyjmuje się jednolicie, że rzecz, będącą przedmiotem postępowania podziałowego, w tym o dział spadku, może zostać przyznana na własność jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych współwłaścicieli (art. 212 § 2 k.c.), jedynie wówczas, gdy chociażby jeden z nich wyrazi wolę na taki sposób zniesienia współwłasności[4]. Jeżeli przy zniesieniu współwłasności żaden ze współwłaścicieli nie wyraża zgody na przyznanie mu rzeczy, sąd zarządza jej sprzedaż[5].

Powyższe wynika z przyjęcia, że błędne byłoby przyznawanie rzeczy na własność osoby,która rzeczy tej nie chce, ponieważ narzucanie jej własności nie byłoby racjonalne. Do właściciela bowiem, a nie do sądu, należy ocena, czy rzecz jest mu potrzebna[6].

Co więcej, rzecz może zostać przyznana na wyłączną własność tylko tego ze współwłaścicieli, który wyraża na to zgodę. Sąd nie może przyznać uczestnikowi postępowania prawa majątkowego bez jego zgody i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłaty lub dopłaty. Powody sprzeciwu uczestnika są prawnie irrelewantne. Również wzgląd na zasady współżycia społecznego i interesy uczestników nie uzasadnia orzekania w taki sposób o podziale[7].

Nadto, współwłaściciel, który godzi się na przyznanie mu rzeczy na wyłączną własność, ma prawo określić warunki przejęcia takiej rzeczy, odnoszące się do jej wartości (decydującej zarazem o wysokości spłat, jakie będzie zobowiązany ponosić wobec pozostałych współwłaścicieli), a sąd ma obowiązek te warunki uwzględnić. Bez znaczenia przy tym pozostaje sytuacja majątkowa i osobista uczestnika postępowania, która – w ocenie sądu – pozwoliłaby mu na wykonanie zobowiązań z tytułu spłat zasądzonych na rzecz pozostałych współwłaścicieli również w wyższej wysokości. To do właściciela należy bowiem wybór, czy jest zainteresowany nabyciem rzeczy w całości o określonej wartości, przy uwzględnieniu nie tylko własnej sytuacji materialnej i osobistej, ale również własnych preferencji co do angażowania w przyszłości środków finansowych na nabycie własności rzeczy z wyłączeniem bądź ograniczeniem możliwości ich wykorzystania na inne cele[8].

Jeśli zatem jeden ze współwłaścicieli wyraża zgodę na przejęcie rzeczy na wyłączną własność, tylko pod warunkiem, że jej wartość nie przekroczy określonej kwoty, sąd nie może zastosować takiego sposobu zniesienia współwłasności w razie ustalenia wartości rzeczy na poziomie wyższym.

‍Brak zgody na podział cywilny i zniesienie współwłasności

W braku możliwości podziału rzeczy w naturze, jak również zgody przynajmniej jednego ze współwłaścicieli na przyznanie rzeczy na jego wyłączną własność, z obowiązkiem spłat i dopłat, sąd zarządza sprzedaż rzeczy, stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego, tj. w drodze licytacji komorniczej, również gdy jeden ze współwłaścicieli oponuje przeciwko zniesieniu współwłasności.

Przejściowy charakter współwłasności oraz możliwość żądania jej zniesienia przez każdego ze współwłaścicieli (art. 210 § 1 k.c.) oznaczają, że zasadniczo wszczęte postępowanie sądowe kończy się postanowieniem o zniesieniu współwłasności. W orzecznictwie wskazuje się, że sąd jest zobowiązany do zniesienia współwłasności, choćby nie dało się zastosować sposobu wskazanego przez wnioskodawcę. Nie można również poddać się presji sporu między uczestnikami postępowania co do sposobu zniesienia współwłasności[9].

Jakkolwiek więc zarządzenie sprzedaży cywilnej rzeczy w postępowaniu sądowym o zniesienie współwłasności jest ostatecznością, w niektórych przypadkach może okazać się jedynym sposobem wyjścia ze współwłasności.