Luka w przepisach dotyczących zwalniania stron od ponoszenia kosztów sądowych na etapie postępowania apelacyjnego

Jeżeli o zawartym w apelacji wniosku strony o zwolnienie od kosztów sądowych w sprawach cywilnych orzeka po raz pierwszy sąd II instancji i wniosek ten oddali, apelującemu nie przysługuje prawo złożenia zażalenia na postanowienie w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów ani nawet prawo domagania się uzasadnienia negatywnego rozstrzygnięcia.

Pomimo upływu ponad roku od wejścia w życie ustawy z dnia 4 lipca 2019 roku o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. 2019 poz. 1469), orzecznictwo nie zdołało wypełnić luki w przepisach, a problematyka zwalniania stron od kosztów sądowych na etapie postępowania apelacyjnego nadal budzi wiele kontrowersji.

Po uchyleniu art. 370 k.p.c. oraz znowelizowaniu art. 371 k.p.c., ciężar badania spełnienia wymogów formalnych apelacji został de facto przerzucony na sąd II instancji. Obecnie, w przeważającej mierze, to sąd II instancji jako pierwszy zajmuje się więc rozpoznaniem zgłoszonego w apelacji wniosku o zwolnienie strony od kosztów sądowych w postaci opłaty od apelacji.
C­ałkowite lub częściowe oddalenie takiego wniosku nakłada na stronę konieczność natychmiastowego zgromadzenia środków pieniężnych na opłacenie apelacji.

Jeśli apelujący działa w postępowaniu samodzielnie, sąd II instancji wezwie go do uiszczenia opłaty od apelacji w terminie 7 dni od dnia doręczenia wezwania. Jeżeli jest zastępowany przez profesjonalnego pełnomocnika, 7-dniowy termin na zapłatę liczy się już od dnia doręczenia pełnomocnikowi odpisu postanowienia o odmowie zwolnienia od kosztów (art. 112 ust. 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, Dz.U. 2005 nr 167 poz. 1398 z późn. zm.). Strona, która obowiązkowi wniesienia opłaty od apelacji nie podoła, musi liczyć się z tym, że jej apelacja zostanie odrzucona (art. 373 k.p.c.), zamykając jej drogę do kontroli instancyjnej orzeczenia merytorycznego, od którego wniesiono apelację.

Powyższe spowodowane jest tym,że w katalogu zażaleń zawartych w kodeksie postępowania cywilnego nie znalazło się zażalenie na postanowienie sądu II instancji, który jako pierwszy orzeka o wniosku strony o zwolnienie jej od kosztów sądowych.

Zgodnie z art.  394² § 1 k.p.c. zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje na postanowienie tego sądu o odrzuceniu apelacji. Na podstawie § 1¹ tego przepisu zażalenie do innego składu sądu drugiej instancji przysługuje także na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest:

1) odmowa ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie,

2) oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego,

3) zwrot kosztów procesu, o ile nie wniesiono skargi kasacyjnej,

4) zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu,

5) skazanie świadka, biegłego, strony, jej pełnomocnika oraz osoby trzeciej na grzywnę,

6) zarządzenie przymusowego sprowadzenia i aresztowania świadka,

7) odmowa zwolnienia świadka i biegłego od grzywny i świadka od przymusowego sprowadzenia

- z wyjątkiem postanowień wydanych w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji.

Natomiast zgodnie z art. 394^1a§ 1 pkt 1 k.p.c., zażalenie do innego składu sądu I instancji przysługuje na postanowienia tego sądu, których przedmiotem jest odmowa zwolnienia od kosztów sądowych lub cofnięcie takiego zwolnienia. Przepis ten wyraźnie jednak mówi o innym składzie sądu I instancji, nie obejmując swym zakresem postanowień wydanych przez sąd II instancji, nawet jeśli to właśnie sąd II instancji rozpoznaje wniosek strony o zwolnienie jej od kosztów sądowych po raz pierwszy. Podstawy ewentualnego zażalenia na próżno również szukać w art. 394¹ k.p.c., regulującym problematykę zażaleń do Sądu Najwyższego.

W konsekwencji, w sprawach powstaje swoisty dualizm: jeśli o wniosku o zwolnienie od kosztów orzeka jako pierwszy sąd I instancji, stronie przysługuje zażalenie poziome do innego składu tego sądu na podstawie art. 394^1a § 1 pkt 1 k.p.c.,jeżeli natomiast wniosek rozstrzyga sąd II instancji, strona – zgodnie z literalną wykładnią przepisów – jest pozbawiona możliwości wniesienia zażalenia.  

Problem jest na tyle doniosły, że stał się przedmiotem pytania prawnego zgłoszonego do rozpoznania Sądowi Najwyższemu w składzie 3 sędziów: „Czy wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zawarty w apelacji podlega rozpoznaniu przez sąd I czy II instancji, a jeśli przez sąd II instancji, czy na postanowienie to służy zażalenie i do którego sądu: do innego składu sądu II instancji czy sądu przełożonego nad sądem II instancji?”. Sprawa wpłynęła do Sadu Najwyższego w dniu 3 lutego 2020 roku i nie została dotychczas rozpoznana (sygn. akt III CZP 14/20).

Obecnie powszechne jest więc to, że sądy II instancji, oddalając zawarty w apelacji wniosek o zwolnienie od kosztów, zamykają stronie prawo wniesienia zażalenia. Co więcej, wydane przez sąd II instancji postanowienie w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów nie podlega nawet uzasadnieniu, ponieważ zgodnie z art. 357 § 2¹ k.p.c., postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym sąd uzasadnia tylko wtedy, gdy jest ono zaskarżalne.

Brak czujności po stronie apelującego lub jego pełnomocnika i niedostrzeżenie, że postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów zostało wydane przez sąd II instancji, w praktyce niejednokrotnie skutkuje błędną decyzją o sporządzeniu wniosku o pisemne uzasadnienie postanowienia i oczekiwaniu na jego doręczenie przez sąd, w sytuacji, gdy stronie często biegnie już termin na uzupełnienie braków apelacji poprzez jej opłacenie.

Nieopłacona w terminie apelacja podlega odrzuceniu, a swoista kontrola orzeczenia sądu II instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych pojawia się dopiero na etapie zażalenia na postanowienie o odrzuceniu apelacji. W zażaleniu tym można (i trzeba) zawrzeć wówczas wniosek w trybie art. 380 k.p.c. o rozpoznanie nie zaskarżalnego zażaleniem postanowienia w przedmiocie odmowy zwolnienia od kosztów. Do czasu rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy zagadnienia prawnego zgłoszonego w sprawie o sygn. akt III CZP14/20, przedstawiony wyżej sposób postępowania jawi się jako jedyna droga merytorycznej kontroli postanowienia oddalającego zawarty w apelacji wniosek o zwolnienie od kosztów, jeżeli rozstrzygał o nim po raz pierwszy sąd II instancji.

Nie sposób oprzeć się wrażeniu, że brak możliwości złożenia zażalenia na takie postanowienie stanowi lukę w przepisach, powstałą na skutek przeoczenia ustawodawcy. Przeświadczenie to wzmacnia fakt, że w art. 394² § 1¹ pkt 1 k.p.c. przewidziano możliwość złożenia zażalenia do innego składu sądu II instancji na odmowę ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołanie, które to orzeczenie jest instytucjonalnie podobne do postanowienia w przedmiocie zwolnienia strony od ponoszenia kosztów sądowych.

Postępowanie incydentalne, jakim jest postępowanie w przedmiocie zawartego w apelacji wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, niejednokrotnie przesądza więc o losach postępowania głównego (apelacji). Niemożność zaskarżenia przez apelującego odmowy zwolnienia od kosztów, pozbawia go dwuinstancyjności postępowania i zamyka prawo do sądu. Strona, która nie ma środków na uiszczenie opłaty od apelacji, zostaje pozbawiona możliwości jej merytorycznego rozstrzygnięcia, nawet jeśli orzeczenie o odmowie zwolnienia od kosztów jest wadliwe, a zarzuty apelacji trafne i zasługujące na uwzględnienie.