Wykreślenie nieruchomości z gminnej ewidencji zabytków (GEZ) w 2025 roku
Procedura wykreślenia nieruchomości z gminnej ewidencji zabytków (GEZ) w 2025 roku.
Z lektury tego artykułu dowiesz się:
· czym jest gminna ewidencja zabytków
· jakie konsekwencje dla właściciela nieruchomości ma wpis do GEZ
· praktycznych konsekwencjach wyroku TK z dnia 11 maja 2023 r. (sygn. akt P 12/18)
· jak wykreślić nieruchomość z ewidencji
Gminna ewidencja zabytków (GEZ) stanowi istotny instrument ochrony dziedzictwa kulturowego na poziomie lokalnym, który może jednak znacząco ograniczyć prawa właścicieli nieruchomości. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2023 roku (sygn. P 12/18) przełomowo zmienił sytuację prawną właścicieli, otwierając nowe możliwości wykreślenia nieruchomości z GEZ. Artykuł przedstawia praktyczne konsekwencje tego orzeczenia oraz szczegółową procedurę wykreślenia nieruchomości z gminnej ewidencji zabytków.
Gminna ewidencja zabytków
Gminna ewidencja zabytków (GEZ) jest prowadzona na podstawie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (uoz) . Zgodnie z art. 22 ust. 5 ww. ustawy, w gminnej ewidencji zabytków powinny być ujęte:
· zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków;
· inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków;
· inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.
To właśnie ta ostatnia kategoria budziła największe kontrowersje prawne i stała się przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego.
Charakter wpisu nieruchomości do GEZ
Charakter prawny czynności polegającej na ujęciu zabytku w GEZ nie jest do końca jasny. Przepis art. 22 ust. 4 uoz przewiduje jedynie, że wójt (lub burmistrz/prezydent miasta) prowadzi gminną ewidencję zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy. Żaden przepis nie zobowiązuje organu wykonawczego do wydania zarządzenia ustanawiającego gminną ewidencję. Praktyka w tym względzie jest jednak różna. Część wójtów wydaje zarządzenia. Część ogranicza się natomiast tylko zakładania kart adresowych zabytków i kształtowania GEZ za pomocą czynności materialno-technicznej. Ponieważ wpis do GEZ nie jest decyzją administracyjną, nie ma obowiązku informowania właściciela nieruchomości o fakcie wpisu.
Różnice pomiędzy gminną ewidencją zabytków (GEZ), a wojewódzkim rejestrem zabytków(RZ).
Rejestr zabytków prowadzi wojewódzki konserwator zabytków dla zabytków znajdujących się na terenie województwa i stanowi najważniejszą oraz najbardziej restrykcyjną formę ochrony zabytków w Polsce. W przeciwieństwie do GEZ, wpis do rejestru zabytków ma charakter decyzji administracyjnej wydawanej po przeprowadzeniu postępowania administracyjnego, w którym właściciel ma prawo do udziału jako strona postępowania. Wpis może nastąpić zarówno na wniosek właściciela, jak i z urzędu przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.
Istotnym aspektem funkcjonowania obu systemów jest ich wzajemna relacja. Wszystkie zabytki wpisane do rejestru zabytków muszą być również ujęte w gminnej ewidencji zabytków, co wynika bezpośrednio z brzmienia art. 22 ust. 5 pkt 1 przepisu ustawy o ochronie zabytków. W przypadku gdy wojewódzki konserwator zabytków włączy kartę ewidencyjną zabytku do wojewódzkiej ewidencji zabytków, bezwzględnym obowiązkiem wójta jest sporządzenie karty adresowej tego zabytku i włączenie jej do gminnej ewidencji zabytków. Czynność ta ma charakter formalny i wójt niema prawa kwestionować ustaleń wojewódzkiego konserwatora zabytków ani dokonywać własnych ocen merytorycznych.
W kierunku odwrotnym zależność taka nie występuje – fakt ujęcia obiektu w gminnej ewidencji zabytków nie oznacza automatycznego wpisu do rejestru zabytków, ponieważ wymaga to odrębnego postępowania administracyjnego przed wojewódzkim konserwatorem zabytków. Pojęcie ewidencji zabytków ma zatem szersze znaczenie niż pojęcie wpisu do rejestru zabytków, obejmując zarówno obiekty rejestrowe, jak i te o lokalnym znaczeniu posiadające wartość historyczną.
Konsekwencje wpisu w GEZ w kontekście ochrony zabytków
W praktyce orzeczniczej podnosi się, że GEZ należy traktować jako swego rodzaju formę ochrony zabytku. W wyroku z 21grudnia 2022 r. (sygn. akt II OSK 2254/21; LEX nr 3458874), Naczelny Sąd Administracyjny określił GEZ jako „środek wstępnej ochrony zabytków”. Wyjaśnił, że „przepisy art. 22 ust. 2 i 3 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami należy rozumieć jako środek wstępnej ochrony zabytków. Włączenie do gminnej ewidencji zabytków wiąże się z obowiązkiem uzgadniania z wojewódzkim konserwatorem zabytków decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy oraz decyzji o pozwoleniu na budowę lub rozbiórkę dla inwestycji planowanych na obszarach lub w odniesieniu do budynków ujętych w gminnej ewidencji zabytków (art. 53 ust. 4 pkt 2 oraz art.64 ust. 1 ustawy z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz art. 39 ust. 3 ustawy z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane).Nie ma on jednak wpływu na postępowanie prowadzone przez organ administracji architektoniczno-budowlanej.
Ograniczone korzyści finansowe z wpisania do GEZ
Pozyskanie dotacji ze środków publicznych, zgodnie z art. 73 i 74 uoz, w formie dotacji celowych z budżetu państwa na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane mogą być udzielane wyłącznie przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków lub na Listę Skarbów Dziedzictwa. Minister kultury i dziedzictwa narodowego oraz wojewódzki konserwator zabytków. Przepisy więc jednoznacznie wykluczają dotowanie prac przy obiektach ujętych jedynie w gminnej ewidencji zabytków nawet przy złym stanie technicznym budynku i nawet jeśli leży w interesie społecznym.
Jedynym możliwością pozyskania dotacji ze środków publicznych dla budynku z gminnej ewidencji zabytków są środki samorządowe. Art. 81 ustawy przewiduje, że organ stanowiący gminy, powiatu lub samorządu województwa może udzielić dotacji na prace przy zabytku znajdującym się w gminnej ewidencji zabytków, jednak dzieje się to na zasadach określonych w uchwale podjętej przez ten organ. Oznacza to, że:
· dotacje samorządowe dla zabytków w GEZ mają charakter fakultatywny, nie obligatoryjny;
· każda gmina samodzielnie decyduje o utworzeniu programu dotacyjnego dla zabytków gminnych;
· warunki i wysokość dotacji określa lokalna uchwała, nie przepisy ustawy;
· brak jest gwarancji uzyskania wsparcia finansowego.
Praktyczne konsekwencje wyroku Trybunału Konstytucyjnego zdnia 11 maja 2023 r.
Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 11 maja2023 r. (sygn. akt P 12/18, OTK-A 2023, nr 46) orzekł, że art. 22 ust. 5 pkt 3u.o.z., w zakresie dopuszczającym ujęcie nieruchomości w GEZ bez gwarancji ochrony prawnej właściciela przed dokonaniem takiego ograniczenia, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. TK podkreślił, że ujęcie w GEZ realnie ogranicza ius utendi, ponieważ wymusza uzgadnianie z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków uzgodnień, a przy braku udziału właściciela naruszona jest równowaga między ochroną dziedzictwa historycznego a prawem własności.
Kluczowe tezy wyroku TK:
· ujęcie w GEZ realnie ogranicza prawo własności (ius utendi) przez wymuszenie uzgodnień z wojewódzkim konserwatorem zabytków przy szeregu decyzji administracyjnych w tym pozwolenia na rozbiórkę;
· brak udziału właściciela w procedurze wpisu narusza równowagę między ochroną zabytków a prawem własności;
· przepis art. 22 ust. 5 pkt 3nie przewiduje gwarancji proceduralnych dla właściciela przed ograniczeniem jego prawa.
Możliwość skutecznego kwestionowania wpisów do GEZ
Pierwsze orzeczenia wojewódzkich sądów administracyjnych potwierdzają, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego nie „kasuje” wpisów automatycznie. Oznacza to, że przepis art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy o ochronie zabytków pozostaje formalnie w mocy, ale jego stosowanie jest ograniczone treścią orzeczenia TK. Sądy administracyjne konsekwentnie przyjmują, że wyrok TK umożliwia ich skuteczne kwestionowanie w postępowaniu sądowo administracyjnym na wniosek właściciel w oparciu o skargę na:
· zarządzenia o wpisie do GEZ na podstawie art. 101 ustawy o samorządzie gminnym;
· czynności materialno-techniczne polegające na włączeniu karty adresowej do GEZ (jako skarga na inną czynność z zakresu administracji publicznej) na podstawie art. 3 § 2 pkt 4 ustawy z dnia30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
Sądy administracyjne, rozpatrując skargi na wpisy do GEZ po wyroku TK, mogą:
· Stwierdzić bezskuteczność czynności włączenia nieruchomości do GEZ ze skutkiem od chwili jej dokonania.
· Uchylić zarządzenie o wpisie do GEZ, jeśli wpis został sformalizowany w ten sposób.
Wyjątek: Wyrok TK nie dotyczy zabytków ujętych w GEZ z powodu:
· uprzedniego wpisu do rejestru zabytków (art. 22 ust. 5 pkt 1 ustawy)
· uprzedniego wpisu do wojewódzkiej ewidencji zabytków (art. 22 ust. 5 pkt 2 ustawy)
Nowe obowiązki ustawodawcy
Trybunał Konstytucyjny nałożył na parlament obowiązek wprowadzenia zmian legislacyjnych zapewniających:
1. Prawo właściciela do zawiadomienia o zamiarze ujęcia nieruchomości w GEZ.
2. Prawo do udziału w postępowaniu przed dokonaniem wpisu.
3. Możliwość zaskarżenia rozstrzygnięć w sprawie wpisu do GEZ.
4. Jasne kryteria materialne uznawania nieruchomości za zabytkowe w rozumieniu art. 3 pkt 1 ustawy.
Procedura wykreślenia nieruchomości z GEZ – po wyroku TK
Krok 1: Weryfikacja podstawy wpisu do GEZ nieruchomości
Sprawdzenie, czy nieruchomość została ujęta w GEZ na podstawie:
· art. 22 ust. 5 pkt 3 ustawy (wpis przez wójta w porozumieniu z WKZ) – objęte wyrokiem TK;
· art. 22 ust. 5 pkt 1 lub 2 ustawy (zabytki rejestrowe lub wojewódzkie) – nieobjęte wyrokiem TK.
Krok 2: Pozyskanie pełnej dokumentacji wpisu od organu
Złożenie wniosku o udostępnienie:
· zarządzenia o wpisie do GEZ(jeśli zostało wydane);
· karty adresowej zabytku oraz materiału uzasadniającego wpis;
· dokumentacji porozumienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków.
Krok 3: Skarga do WSA z powołaniem się na wyrok TK
Przygotowanie skargi zawierającej:
· bezpośrednie powołanie się na wyrok TK P 12/18 jako wzorzec kontroli;
· zarzut naruszenia art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP;
· wykazanie braku zawiadomienia i udziału właściciela w procedurze wpisu;
· kwestionowanie podstaw materialnych kwalifikacji obiektu jako zabytku.
Podsumowanie
Gminna ewidencja zabytków (GEZ) ogranicza prawa właścicieli przez obowiązek uzgodnień z wojewódzkim konserwatorem zabytków przy pozwoleniach budowlanych, jednocześnie nie gwarantując dostępu do dotacji państwowych. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2023 roku (sygn. P 12/18) uznał za niekonstytucyjny wpis do GEZ bez udziału właściciela w procedurze, naruszający równowagę między ochroną zabytków a prawem własności. Po tym orzeczeniu właściciele mogą skutecznie kwestionować wpisy do GEZ w postępowaniu sądowoadministracyjnym, składając skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego z powołaniem się na wyrok TK. Procedura wykreślenia wymaga weryfikacji podstawy wpisu, pozyskania dokumentacji oraz złożenia skargi na zarządzenie lub czynność materialno-techniczną włączenia nieruchomości do ewidencji. Wyrok nie dotyczy zabytków wpisanych do GEZ z powodu uprzedniego wpisu do rejestru zabytków lub wojewódzkiej ewidencji zabytków.
